Apenas un par de placas por encima das cabezas dos paseantes e o nome dun instituto lembran na Coruña que as súas rúas e as súas pedras foron as primeiras que viu un dos mellores filólogos da historia de España; apenas unha rúa e un nomeamento esquecido nun caixón reivindican a figura do estudioso da lingua Ramón Menéndez Pidal.

Viviu case cen anos, case un século dedicado á linguaxe e á historia, á vida dun país que evoluciona a súa maneira de falar, sen darse conta, sen saber que, con cada palabra, dá un paso máis cara á meta indefinida da historia.Naceu na Cidade Vella, no antigo número 18 da rúa Santa María, un 13 de marzo de 1869. Como un designio do destino, o día 18 do mesmo mes; Ramón Francisco Antonio Leandro Menéndez Pidal é bautizado na Colexiata de Santa María del Campo, non hai nada que o acredite na igrexa, nin unha placa na rúa, nin o boca a boca dos veciños, pero cóntano os libros de historia e lembrábao o filólogo cando falaba da súa infancia coruñesa, unha vida que durou apenas un ano orfo de trinta días.

"Os once meses que vivín na Coruña foron os primeiros da miña existencia, pero teño recordos abundantísimos", aseguraba un xa maior Pidal.E tan só once meses porque o seu pai, Juan Menéndez Fernández, negouse a xurar a Constitución de 1869, porque non estaba de acordo coa liberdade de cultura que establecía o documento.Con esta negativa, o pai do historiador renunciou á súa profesión de maxistrado da Audiencia coruñesa, un cargo que ostentaba na cidade desde 1861. Coa súa negativa na maleta e recordos da Coruña, a familia Menéndez Pidal volveuse a Asturias, á terra dos que a forxaban. E o aprendiz de filólogo, coas poucas palabras que se coñecen cando só se teñen once meses, instalouse en Oviedo e pasou os veráns no pobo de Pajares.

"Galicia é a miña terra natal; non é a terra dos meus pais, pero é a terra onde os meus pais asturianos pasaron días moi felices de mocidade truncados por graves sucesos en España que puxeron a proba o espírito de sacrificio do meu pai, en aras das súas ideas político-relixiosas", relataba Pidal da terra que lle viu nacer e que deixou antes de aprender a camiñar.

Di a lenda que rodea ao home que dedicou 37 anos da súa longa vida ao estudo minucioso da historia de España, que decidiu dedicarse a indagar sobre o pasado cando viu as pedras da colexiata, quizá o recordo da construción lle arengase a tentar entender que pasara antes da súa existencia, nas rúas que lle viron dar os seus primeiros berros.

E agora, cando se cumpren 139 anos do seu nacemento e catro décadas da súa morte, na cidade da Torre de Hércules, só lle lembran unha rúa, unha casa que xa non está e un instituto. El, con todo, acordábase tamén dos que lle habían, aínda que fugazmente, visto crecer. "A miña madriña, Antonia Bermúdez Valledor, era unha señora da Coruña coa que tivemos sempre moi boas relacións", aseguraba Pidal.

Da súa vida fóra da cidade coñécese xa case todo, que en Oviedo estudou o Bacharelato e que, ao instaurarse a Restauración, o seu pai volveu á carreira xudicial, volveu exercer como maxistrado e, da capital asturiana, os Menéndez Pidal -dos cales, Ramón era o sexto fillo vivo- percorreron as cidades de Sevilla, Valladolid, Albacete e Burgos, onde falece o maxistrado, a mediados de 1880. A familia regresa entón ao momento de partida: a Oviedo. E é alí onde comezan os estudos de Menéndez Pidal e onde, ao finalizar, coñece a Marcelino Menéndez Pelayo, o seu mentor.

A partir deste encontro e da vida en Madrid, Pidal penétrase na investigación, empeza a gañar premios, algúns dotados con 2.500 pesetas, e coñece tamén á que sería a súa muller, a madrileña de familia vasca María Goyri.

O seu ascenso no mundo das letras é progresivo, tanto que, en varias ocasións o seu nome barallouse co duns poucos afortunados para o premio Nobel.

Un galardón que, a pesar do seu traballo e da súa vida dedicada á investigación, resistíuselle á conta dos seus infinitos intentos de conseguilo. "¿Que di sobre o Nobel?", preguntáronlle unha vez, a un xa maior Menéndez Pidal, que só puido responder: "Que se vive extraordinariamente sen el".

Coas súas investigacións, cos seus estudos e as súas publicacións -Manual elemental de Gramática histórica; Cantar do Mío Cid, As orixes do español...- e os seus éxitos [en 1925 é nomeado presidente da Real Academia Española], o país íase facendo maior, e chegou a República, un cambio do que Pidal mostrouse non só partidario, senón co que tamén conseguiu emocionarse.

"Non resisto á tentación de ver izada en Correos a bandeira republicana, que nos anuncia o fin deste réxime de violencia. Paso pola Cibeles e a bandeira ondea tranquila. ¡Que orde en túrbaa alborozada!", escribiu no seu dietario Pidal que, co seu traballo á marxe da literatura, foi un dos responsables de que a día de hoxe exista a Universidade de Santander.

E a Guerra Civil sorprendeulle en Madrid porque escapou xunto á súa muller, o seu fillo Gonzalo e a noiva deste cara a Bordeus; despois trasladáronse a Cuba e, antes de que acabase a guerra, volven a España, vólvense a ir cara a Estados Unidos e, un salvoconducto recibido en 1939, permítelle volver ao seu país, ao seu Madrid, onde atopa a súa casa en perfecto estado e unha orde de procura e captura ditada contra el, "debido á súa conduta político social e a súa achega á causa vermella"; unha orde que non quedou en máis nada que un susto de tantos que sufriu un home que, por catro meses, non alcanzou o centenario con vida.

Só nos anos corenta volveu Menéndez Pidal á Coruña, ás pedras que lle vían nacer, para ofrecer unha conferencia no teatro Rosalía de Castro, sobre Emilia Pardo Bazán. Contan os que estiveron alí, que a súa charla foi aplaudida como niguna outra e que o público se puxo en pé para agradecerlle que dedicase a súa vida ao que moitos outros ignoraran. Nun caixón quedou, ata despois da súa morte, a Medalla de Ouro da Cidade coruñesa, a pesar de que houbera intentos de outorgarlla en vida.

As estrelas do cinema Charlton Heston e Sofía Loren ocuparon tamén gran parte do seu tempo e é que Pidal foi o asesor histórico da película que ambos protagonizaron e que rodaron en España, O Cid.A súa actitude contestataria e as súas ganas de habitar un mundo diferente leváronlle a asinar, seis anos antes de morrer, un documento en favor das folgas de Asturias e en contra do estado de excepción que sufría o País Vasco.

Cando morreu, tal día como hoxe, pero fai corenta anos, os xornais acusaban a Nixon de ter problemas mentais; Miss España volvía a casa do certame de Miss Universo tras negarse a participar por unhas malas declaracións de Miss Xibraltar e, como fai seis anos, restos de fuel chegaban ás costas de Finisterre, esta vez, do barco Spyros.